«ВОЛИНЬ ФІЛОЛОГІЧНА: ТЕКСТ І КОНТЕКСТ ПОЛЬСЬКА, УКРАЇНСЬКА, БІЛОРУСЬКА ТА РОСІЙСЬКА ЛІТЕРАТУРИ В ЄВРОПЕЙСЬКОМУ КОНТЕКСТІ Випуск 6 Частина ІІ Редакційно-видавничий відділ ...»
muzyczno literatury podsumowa swoje rozwaania w sposb nastpujcy:
„[...] literacko muzyki uzaleniona jest od tego, na co w tej dziedzinie pozwala sama materia muzyczna, muzyczno literatury za – od literackich uksztatowa jzyka. Pewne bariery s wic nieprzekraczalne, co nie znaczy, e owe pokrewiestwa z wyboru pomidzy dwoma rodzajami sztuki s nieistotne i nie warte refleksji. Przeciwnie i objawiajca si w muzyce tendencja do zblienia z literatur i wyrana w literaturze tendencja do zblienia z muzyk s zjawiskami o duej doniosoci – przynajmniej w obrbie pewnych formacji artystycznych” [4].
Wyeksponowanie wzajemnych powiza midzy muzyk a literatur nastpio w dobie romantyzmu. Popularna w owym czasie idea,,correspondance des arts” i ogromny rozwj twrczoci instrumentalnej zmieniy radykalnie rol i miejsce muzyki pord innych sztuk. W wiadomoci romantycznych twrcw muzyk by symbolem najwikszego artysty [5]. Jak zauwaya Ewa Biekowska,,,romantyczny poeta w swych najlepszych momentach by wanie muzykiem, a kady, kto dowiadcza silnych uczu metafizycznych, miosnych, religijnych, roztapia si w ywiole muzycznoci i tylko przez ni mg wyrazi swoje dowiadczenie” [6].
Dziewitnastowieczni pisarze wyraali swe tsknoty do muzyki jako sztuki nieopisowej, niemimetycznej, kompozytorzy natomiast tworzyli dziea rywalizujce z poezj pod wzgldem barwnoci i nastrojowoci, czego dowodem s liczne utwory Vincenza Belliniego, Hectora Berlioza, Gaetana Donizettiego, Feliksa Mendelssohna-Bartholdy’ego, Carla Marii Webera, uwydatniajce moliwoci nastrojowo-opisowe muzyki. Zagadnienie stosunku sowa do dwiku, tekstu do muzyki pasjonowao wielu europejskich twrcw romantycznej ery (kompozytorw, pisarzy, malarzy), pragncych stworzy taki system sztuk piknych, w ktrym wszystkie kategorie byyby mniej rygorystyczne.
,,Correspondance des arts” zostaa szeroko rozpowszechniona na przeomie XIX i XX wieku przez europejskich modernistw, zafascynowanych Wagnerowsk koncepcj sztuki synkretycznej, czcej elementy literackie, muzyczne, malarskie, scenograficzne, choreograficzne.
Proces zbliania literatury do muzyki na przeomie stuleci przebiega w rnorodny sposb – od szczeglnego preferowania melodyjnoci tkanki leksykalnej (liberalne traktowanie rymw, asonansw, aliteracji), przez prby konstruowania tekstu wedug kompozycji symfonicznych, a do tworzenia osobliwego, symbolicznego jzyka na wzr muzyki.
Pen wiadomo wsplnoty wszystkich dziedzin sztuki mieli rosyjscy pisarze symbolici [7] – Konstantin Balmont, Fiodor Soogub, Walerij Briusow, Wiaczesaw Iwanow, Andriej Biey, Aleksandr Bok, ktrzy wychodzili z zaoenia, e promieniujca magiczn si oddziaywania muzyka stanowi wzr dla innych sztuk, wyraajcych nieskoczono, wiat irracjonalny, wszystko to, co niewypowiedziane. Twrcy ci zagadnienie muzycznoci pojmowali bardzo szeroko – nie tylko akcentowali fonetyczny ukad wierszy i melodyjno poszczeglnych fraz tekstu literackiego, lecz kreowali rwnie mocno zindywidualizowane, wizje artystyczne, skupiajce rnorodne doznania suchowo-wzrokowe i odkrywajce wszelkie tajemnice wiata. wiadcz o tym zarwno dziea starszych symbolistw (K. Balmonta, F. Sooguba, W. Briusowa), jak i modszych (W. Iwanowa, A. Bieego, A. Boka).
Poet, ktry bardzo konsekwentnie realizowa zasad zacierania granic midzy poszczeglnymi rodzajami sztuki by Konstantin Balmont (18671943). Jego nastrojowa liryka, utrwalajca wielo zmiennych stanw emocjonalnych i okrelana przez badaczy jako impresjonistyczna [8], nasycona jest bogactwem wrae odbieranych za pomoc zmysw.
Wan rol peni w niej barwa oraz dwik, co potwierdzaj liczne wiersze powstae na przeomie XIX i XX wieku, np.: Cisza (Тишина), Akordy (Аккорды), Wieczr (Вечер), Wilgo (Влага), Deszcz (Дождь), Wiatr (Ветер), Harmonia sw (Гармония слов), Szmery (Шорохи), Muzyka (Музыка), Sowo (Слово), Dwik dwikw (Звук звуков), Narodziny muzyki (Рождение музыки), wyrniajce si oryginalnoci metaforycznych obrazw, lekkoci i subtelnoci stylu oraz melodyjnoci poetyckich fraz. Ow piewno pisarz osign za pomoc interesujcego wykorzystania wartoci brzmieniowej tkanki leksykalnej, czego dowodem s, znamienne dla tych teksw, czste powtrzenia odpowiednio dobranych wyrazw i zwrotw zoonych zarwno ze spgosek dwicznych (np. g, d, l, w, z, ) jak i syczcych z grupy bezdwicznych (np. s, sz), liczne rymy wewntrzne oraz aliteracje, uwydatniajce muzyczne walory poetyckiego przekazu znakomicie imitujcego rnorodne dwiki, szmery, szelesty oraz wizi znaczeniowe midzy upodobnionymi pod wzgldem brzmieniowym wyraeniami [9].
Wszystkie wymienione utwory realizoway estetyczny program K. Balmonta, sformuowany w rozprawie pt. Elementarne sowa o poezji symbolistycznej (Элементарные слова о символической поэзии, 1900),
w ktrej czytamy midzy innymi:
,,Итак, вот основные черты символической поэзии: она говорит своим особым языком, и этот язык богат интонациями; подобно музыке и живописи, [...] – более чем другой род поэзии трогает наши слуховые и зрительные впечатления, [...] символизм – могучая сила, стремящаяся угадать новые сочетания мыслей, красок и звуков” [10].
Owe magiczne syntezy form, ksztatw i zjawisk, przekonuje twrca Liturgii Pikna (Литургия Красоты) w kolejnym eseju zatytuowanym Poezja jako magia (Поэзия как волшебство, 1915), mog wskrzesi zapomniany jzyk najstarszych cywilizacji, gdzie poeta by magiem, mog stworzy wiat na nowo, wydobywajc harmoni z chaosu. W kreowaniu tej osobliwej literackiej przestrzeni, dowodzi Balmont, znaczc rol winny peni litery – swoiste odpowiedniki barw i dwikw. W literze M (przypominajcej kamie) wybrzmiewaj bowiem zamierajce odgosy zimy, natomiast znak A (narzucajcy skojarzenia z purpurowym rubinem lub z jarzcym si w blasku soca diamentem) emanuje radosn atmosfer pogodnych wiosennych dni. W ten sposb sowa, nacechowane zdolnoci odkrywania najtajniejszych zwizkw i analogii oraz sugerowania okrelonych stanw emocjonalnych i dozna zmysowych, ujawniaj swj piewny, melodyjny charakter, tworz swoiste ekwiwalenty fraz muzycznych, zacierajc tym samym granice midzy poszczeglnymi rodzajami artystycznej wypowiedzi [11].
Zamiowanie do wyraania rodkami literackimi wizualno-suchowych efektw, denie do ujcia poetyckiej prezentacji w ramy plastycznego, muzycznego obrazu dostrzec mona rwnie w twrczoci Fiodora Soguba (18631927), a zwaszcza w cyklach wierszy powstaych na pocztku dwudziestego wieku, np. Gwiazda Mair (Звезда Маир, 1904), Pomienny krg (Пламенный круг, 1908), obfitujcych w fantastyczne wizje wyimaginowanego (idealnego i w peni doskonaego) wiata, przeciwstawionego pozbawionej pikna koszmarnej rzeczywistoci, zdominowanej przez szatana [12]. Okrelony nastrj tych gboko subiektywnych, nadnaturalnych wizji wywouj niezwyke skojarzenia, zwroty, motywy, nawizujce niejednokrotnie do tradycji kultury staroytnej i wyrniajce si odpowiedni opraw akustyczn, ktr tworz (podobnie jak w utworach K. Balmonta) aliteracje, rymy wewntrzne, powtrzenia oraz bogata instrumentacja – dwik spenia tu rol tak samo wan jak rytm [13]. O wierszach F. Sooguba tak pisa w
swoim czasie Akim Woyski:
,,Wszystko ujte jest w tak delikatny, subtelny i muzyczny sposb, e prawie nie odczuwa si samego opiewanego przedmiotu; tylko struny, tylko dwik, tylko dzwoneczki... Muzyka i muzyka i nic ponadto.
Wszdzie muzyka... Wszdzie rozsypane w powietrzu ciche, smtne, szeleszczce i pieszczotliwe akordy” [14].
Denie do wzbogacenia strony brzmieniowej tekstu literackiego poprzez wiadome rozszerzanie norm stylistyczno-wersyfikacyjnych zaobserwowa mona take w wielu lirycznych tekstach Walerija Briusowa (18731924) [15] – ideowego przywdcy starszych symbolistw rosyjskich. Jego poetyckie kreacje o mglicie zarysowanych konturach, utkane z egzotycznych, zaszyfrowanych w symbole wizji, wyrnia kunsztowna forma oraz interesujcy styl obfitujcy w wyszukane metafory, kontrasty nastrojowe i niedopowiedzenia. Przykadem tego rodzaju twrczych przedsiwzi s, zaskakujce skrajnym subiektywizmem, inspirowane ideami S. Mallarmgo i sztuk parnasistw zbiory wierszy: Chefs d’ oeuvre (1895), Me eum esse (1897), Tertia Vigilia (1900), Urbi et orbi (1903), Stephanos (1906), Wszystkie melodie (Все напевы, 1909), Zwierciado cieni (Зеркало теней, 1912), promieniujce efektownymi plastycznymi obrazami. O unikalnoci formy wymienionych utworw zadecydoway take wyrafinowane, ekstrawaganckie wyraenia i oryginalne rymy zblione na zasadzie podobiestwa dwikowego. Nowoci w zakresie wersyfikacji byo rwnie stosowanie, wzorowanego na poezji francuskich symbolistw, wiersza wolnego, w ktrym podstaw podziau na wersy stanowi czonowanie skadniowo-intonacyjne (wywouje to rwnie interesujce asocjacje brzmieniowe) [16]. W rezultacie tych byskotliwych zabiegw (stylistycznych, skadniowych, wersyfikacyjnych) pisarz niwelowa granice midzy wiatem realnym a irracjonalnym, snem a jaw, marzeniem a yciem i konsekwentnie realizowa zbliony do dowiadcze francuskiego symbolizmu (a zwaszcza do teorii aluzji S. Mallarmgo) program artystyczny, akcentujcy pen autonomi sztuki. Wedug W. Briusowa poeci-symbolici,,postrzegaj wiat nie naiwnie, jak realici, lecz w caej jego zoonoci, ukrytej pod pozorami. Takie ‹‹przedstawianie›› wiata, podporzdkowane nieskrpowanej indywidualnej ekspresji wyraajcej si swobod poetyckich asocjacji, pozwala wedrze si ‹‹w gb›› rzeczywistoci i odkry, przenikn odbywajce si tam misterium” [17].
Z ide misterium, ucieleniajc syntez wszystkich sztuk, utosamia swoj twrczo poetyck oraz dramatyczn, obdarzony wszechstronn wiedz humanistyczn i gbok kultur literack, Wiaczesaw Iwanow (18661949) [18]. Sformuowana przez niego zasada symbolizmu ‹‹od realnoci widomej poprzez symbol do realnoci realniejszej››, oparta na triadzie: symbol, mit, powszechno (соборность), urzeczywistniaa si w licznych dzieach autora Gwiazd przewodnich (Кормчие звезды), a zwaszcza w dramatach Tantal (Тантал, 1905) Prometeusz (Прометей, 1919), wzorowanych na tragedii greckiej, redniowiecznym misterium i synkretyzmie Richarda Wagnera.
Wiaczesawa Iwanowa fascynoway Wagnerowskie zapatrywania filozoficzne (wyrose z teologii natury J. J. Rousseau, krystalizujce si pod wpywem rnorodnych idei: J. G. Herdera, A. Comte’a, L. Feuerbacha, A. Schopenhauera, F. Nietzschego i mistycyzmu w ostatnim okresie twrczoci), przewijajce si w librettach dramatw legendarne wtki i motywy, odkrywajce wszelkie tajemnice bytu, a take innowacje artystyczne (kompozytor omwi je w traktatach teoretycznych: Sztuka i rewolucja [Die Kunst und die Revolution], Dzieo sztuki przyszoci [Das Kunstwerk der Zukunft], Opera i Dramat [Oper und Drama] i zrealizowa w utworach dramatycznych – zwaszcza w synnej tetralogii pt. Piercie Nibelunga [Der Ring des Nibelungen]), uwzgldniajce kulturotwrcz rol mitu, wspdziaanie tekstu i muzyki oraz funkcje motyww przewodnich w strukturze formalo-kompozycyjnej synkretycznych dzie scenicznych. Rosyjski pisarz zgadza si z koncepcj estetyczn mistrza z Bayreuth dotyczc dalszego rozwoju twrczoci dramatycznej, ktra powinna zmierza ku misterium, czcego (podobnie jak w tragedii greckiej) chr (stapiajcy sowo z muzyk), bohaterw i publiczno we wsplnym przeyciu [19]. W. Iwanow zaznacza jednak, e jego,,misterium jako forma estetyczna i zdarzenie rozegra si nie na scenie jak u Wagnera, lecz w yciu. Przekroczy zatem granice sztuki” [20].
Haso sztuki wielkiej syntezy, zdominowanej przez pierwiastek muzyczny, bliskie byo rwnie Andriejowi Bieemu (Boris Bugajew, 18801934) [21], ktry ju w swym wczesnym artykule programowym pt.
Formy sztuki (Формы искусства, 1902) eksponowa rol muzyki (ucieleniajcej syntetyczn, wielowarstwow i wieloznaczeniow wypowied artystyczn), w kreowaniu kompozycji symbolistycznych [22].
Przywoywane przez pisarza w licznych esejach i studiach teoretycznych sformuowanie, e muzyka jest najwysz form sztuki, gdy tylko ona moe odzwierciedli nieokrelone stany emocjonalne czowieka odczuwajcego wyszy wiat idei [23], znalazo niezwykle interesujc interpretacj w jego praktyce poetyckiej. Rosyjski twrca nieustannie poszukiwa dla swych utworw odpowiednikw struktur muzycznych. wiadczy o tym bardzo oryginalny cykl czterech poematw proz zatytuowanych Symfonie (Симфонии, 19021908), obejmujcy nastpujce czci, wzorowane na formie symfonicznej: Pnocna (Северная), Dramatyczna (Драматическая), Powrt (Возврат), Kubek zamieci (Кубок метели).Te eksperymentalne dziea, pozbawione tradycyjnej fabuy (przez wszystkie cztery czci cyklu przewin si, charakterystyczny dla twrczoci symbolistw motyw oczekiwania na,,zorz”, na cud przyjcia na ziemi,,Duszy wiata”) i stanowice swoist syntez jzyka poezji, prozy i muzyki, zbudowane zostay na zasadach charakterystycznych dla form muzycznych (przetransponowanie do materiau literackiego regu podwjnego i potrjnego kontrapunktu, wykorzystanie refrenizacji oraz rytmicznej organizacji tworzywa jzykowego) [24]. Symfonie dopenia zbir wierszy pt. Zoto w lazurze (Золото в лазури, 1904), w ktrych poeta dy do osignicia duchowej wizi z wszechwiatem. Proces stapiania si z wyidealizowan rzeczywistoci nadzmysow uwypuklaj nie tylko efekty kolorystyczne [25], lecz rwnie odpowiednia oprawa dwikowa (efektowne powtrzenia poetyckich fraz wywoujce skojarzenia suchowe) [26], wzbogacajca zawarto semantyczn tekstu i potwierdzajca przekonanie poety o magicznych moliwociach sw i dwikw.
Prac nad muzyczn instrumentacj wiersza pisarz kontynuowa przez cae swoje ycie, o czym wiadcz liczne cykle poetyckie, np.: Urna (Урна, 1909) Gwiazda (Звезда, 1922), Po rozce (После разлуки, 1922).
Istotn funkcj artystyczn peni w nich ekspresywne motywy, przeskoki leksykalne oraz graficznie rozbijane strofy, efektownie dynamizujce wypowied i potgujce napicie emocjonalne warstwy semantycznej.
Muzycznym odczuwaniem wiata, wynikajcym z niezwykle bogatej wyobrani pisarza, przepojona jest symboliczna, wielowarstwowa powie autobiograficzna Kocio Letajew (Котик Летаев, 1917), odzwierciedlajca w osobliwy sposb fascynacj pisarza antropozofi, wyraon (na co zwracali ju uwag literaturoznawcy) w przewiadczeniu o wieloci planw wiata, jednoci czowieka z kosmosem oraz w ujciu procesu budzenia si wiadomoci i samowiadomoci tytuowej postaci.
,,Kocia Letajewa – podkrela Jadwiga Szymak-Rejferowa – czyta naley nie jak powie, lecz jak poemat, nie troszczy si o fabu, wnika w spitrzenia metafor, kady podrozdzia potraktowa jak czsteczk poetyckiej suity, [...] ledzi wariacje tematw, rozumie zasad ich nastpstwa. Pierwsze swoje cztery utwory, bdce mocno zrytmizowan odmian poetyckiej prozy na Nietzschem wzorowanej, nazwa Biey symfoniami. Kocio Letajew jest w istocie pit symfoni” [27].
Muzyczno warstwy leksykalnej przejawia si w tym dziele w swoistym aintelektualizmie zrytmizowanego tekstu (uwidaczniaj to liczne monologi gwnego bohatera – maego chopca, kreujcego swj gboko subiektywny, nadzmysowy wiat dozna i odczu) oraz we fragmentarycznoci metaforyzowanych obrazw z pogranicza snw i marze (oryginalnie ujtych w ornamentalny zapis graficzny), powstaych w wyobrani dziecka.
W ostatnich utworach prozatorskich o charakterze wspomnieniowym pt. Na przeomie dwch stuleci (На рубеже двух столетий, 1930) A. Biey powrci w pamici do swoich pierwszych, dziecicych fascynacji muzyk, kiedy sucha wykonywanych przez matk fortepianowych dzie Fryderyka Chopina i Ludwika van Beethovena, podziwiajc czarowny, nieziemski, idealny wiat
dwikw:
,,Мир звуков был совершенно адекватен мне; и я ему; бытие и сознание были одно и то же, диалектически изливаясь друг в друга руладами; [...]. Музыка мне окрылила игру; так же, как я научился, лежа в кроватке, летать на звуках, я научился под перекрестным взором взрослых играть про себя, да так, что никто бы не догадался, во что я играю: мифы души, выраставшие на крыльях музыки, соединял я с предметами обыденного быта” [28].
«